1/4
Wyrabianie żętycy na szałasie, Niedzica

Miejsce (opis):

Szałas rodziny Wojtyczków, Polana Sosny, Niedzica, Spisz, Polska

Miejsce przedstawionego obiektu:

Niedzica

Data dokumentu:

Autor fotografii lub dokumentu:

Typ obiektu:

Technika i materiał:

Opis:

Fotografia przedstawia miedziany kocioł wiszący nad paleniskiem na szałasie rodziny Wojtyczków na Spiszu. W kotle znajduje się serwatka pozostała z wyrabiania oscypków, służąca do wyrobu żętycy.
Dane podstawowe:

Tytuł obiektu:

Wyrabianie żętycy na szałasie, Niedzica

Autor dokumentu:

Data powstania:

Miejsce:

Niedzica

Typ obiektu:

Technika i materiał:

Kolekcja:

Opis główny:

Fotografia przedstawia bacę Józefa Wojtyczkę wyrabiającego żętycę na szałasie. Palenisko o w kształcie kwadratu obudowane jest z czterech stron kamiennymi i wykończone metalową listwą. W środku paleniska znajduje się metalowa krata oddzielająca kamień od zapalonego ognia. Nad ogniem zawieszony został miedziany kocioł. W kotle znajduje się mleko z podpuszczką pozostałe z wyrabiania oscypków. Baca reguluje łańcuch wiszącego kotła, aby uzyskać odpowiednią wysokość kotła nad ogniem – służy to dobremu zagrzaniu serwatki i zapobiega jej przypaleniu.

Kontekst kulturowy:

a)     wyrabianie żętycy (żentycy, zyntycy) stanowi jeden z elementów codziennej pracy pasterzy i wyrobu produktów mlecznych na szałasach we wszystkich regionach polskich Karpat. Po ukończeniu wyrabiania serów pasterze pozostawiają serwatkę ściętą podpuszczką pochodzącą z wyrabiania serów (bundza i oscypka) w miedzianych kotłach, a następnie podgrzewają je do momentu, w którym na górze utworzy się gęsta tłusta piana, zwana urdą (hurdą, gurdą). W trakcie gotowania pasterze mieszają serwatkę drewnianymi felurami, pilnując aby nie przywarła do dna. Po rozpoczęciu procesu warzenia serwatki, pasterze przerywają proces jej mieszania. Po krótkiej chwili warstwa górna zaczyna pękać. Gorący kocioł z żętycą jest wówczas ściągany z ognia, a warstwa górna jest zbierana, wlewana do okrągłego naczynia i roztrzepywana. Tu ulega naturalnym procesom kiszenia, co jest możliwe dzięki obecności bakterii kwasy mlekowego. Pasterze dzielą zazwyczaj żętycę na dwie części, tworząc z niej tzw. słodką i kwaśną żętycę. Świeża żętyca ma słodkawy smak, a pozostawiona na kilka dni kwaśnieje, przypominając w smaku kwaśne mleko. Ma barwę białą lub lekko kremową. Zazwyczaj w jej skład wchodzi około 60-70% wody, 3-5% tłuszczu i sól. Pozostałość płynu po zebranej żętycy przeznaczają zazwyczaj do karmienia psów – dodają do niej suchy chleb tworząc w ten sposób podstawowe pożywienie zwierząt na szałasie.
Żętyca stanowi jedno z podstawowych elementów pożywienia pasterzy – piją ja każdego dnia na szałasach mocno schłodzoną, samą lub spożywają z dodatkiem ziemniaków lub pieczywa. Cenią ją za walory smakowe, energetyczność (sycenie) oraz chłodzenie podczas upałów. Wielu mieszkańców wiosek położonych w pobliżu szałasów oraz wielu turystów przybywa na szałasy celem zakupu żętycy, ceniąc ją za walory smakowe i odżywcze. W przeszłości żętyca stanowiła podstawowe codzienne pożywienie pasterzy – wielu baców do dziś wspomina, że po wojnie w czasach głodu na szałasie jadano jedynie żętycę. Dawne zwyczaje pasterskie nakazywały także poczęstować żętycą osoby przybywające na szałas – do dziś część baców przestrzega tej tradycji, zwłaszcza wtedy, gdy przybywa do nich rodzina, sąsiedzi lub osoby szczerze zainteresowane ich pracą. Bacowie zadają im wówczas pytanie ,,napijecie się żętycy?” i zlewają ją do czerpaka, czyli naczynia wykonanego z małych klepek drewna, służącego na szałasach do picia. Żętyce wykorzystywano także w przeszłości jako środek leczniczy – wierzono, że jej właściwości pomagają leczyć choroby układu oddechowego i pokarmowego. Pasterze stosowali ją także i nadal stosują jako dobry środek do leczenia kaca.
W 2005 roku żętyca została wpisana przez  Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi w Polsce na Listę Produktów Tradycyjnych.
Data:

Opis dotyczący historii dokumentu:

fotografia wykonana przez Ewę Kocój podczas badań terenowych
Miejsce dokumentu/obiektu:

Państwo:

Polska

Region:

Małopolska

Nazwa geograficzna:

Spisz
Przedstawienie na dokumencie:

Tematyka:

Typ przedstawienia:

Główne przedstawienie:

Dodatkowe przedstawienia 1:

Dodatkowe przedstawienia 2:

Dane właścicielskie:

Właściciel dokumentacji lub Instytucja przechowująca:

Miejsce przechowywania oryginału:

Informacje o rekordzie:

Ostatnia modyfikacja:

13 lipiec 2024 r.

Numer identyfikacyjny:

230